Ek fiil [i- (imek)] fiili iki farklı görevde kullanılır: isim soylu kelimeleri yüklem yapmak, fiilleri birleşik çekimli yapmak.
1. İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapmak (İsim Cümlelerinde Ek Fiil)
İsimler ve isim soylu sözcükler (zamir, sıfat, zarf, edat) ek fiil (ek eylem) alarak cümlede yargı bildirir duruma gelirler, yüklem olurlar.
*İsim soylu sözcüklerin ek fiil alarak yüklem oldukları cümlelere isim cümleleri denir.
İsim cümlelerinde ek fiil, dört kiple çekimlenir:
1. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (idi)
2. Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (imiş)
3. Geniş Zaman (idir)
4. Şart Kipi (ise)
1. Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı
Bahsedilen duruma tanık olma anlamı taşır. İsimlere “idi” getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre “-dı / -di / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü” şeklinde kullanılabilir.
İsim / Ek fiil / Kişi
iyi / idi / m
iyi / idi / n
İyi / idi
İyi / idi / k
İyi / idi / niz
İyi / idi / ler
Örnek: Ortaokuldayken sınıf başkanıydım. (başkanı idim)
Bu cümlede “başkan” kelimesi isim soylu bir kelimedir, fiil değildir. Bu sözcük ek fiilin bilinen geçmiş zaman eki olan “idi”yi alarak yüklem olmuştur.
Örnek: Dün hava çok sıcaktı. (sıcak idi)
Bu cümlede “sıcaktı” sözcüğü cümlenin yüklemidir. “sıcak” sözcüğü fiil değildir. Unutmayalım ki bir isim veya isim soylu sözcük yüklem olmuşsa mutlaka ek fiil almıştır. Buradaki “-tı” eki, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “idi”nin sertleşmiş halidir.
Örnek: Dün akşam kapını çalan bizdik. (biz idik)
Bu cümlede “biz” sözcüğü kişi zamiridir, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
Örnek: Son günlerde biraz yorgun gibiydi. (gibi idi)
Bu cümlede “gibi” sözcüğü edattır, yani isim soylu bir sözcüktür ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
Örnek: Geçen sene daha çalışkandın. (çalışkan idin)
Örnek: Bugün sınıfta sadece on öğrenci vardı. (var idi)
2. Ek Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zamanı
Bahsedileni duyma, öğrenme, sonradan fark etme anlamı taşır. İsimlere “imiş” getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre “-mış / -miş / -muş / -müş” şeklinde kullanılabilir.
İsim / Ek fiil / Kişi
iyi / imiş/ im
iyi / imiş /sin
İyi / imiş
İyi / imiş / iz
İyi / imiş / siniz
İyi / imiş/ ler
Örnek: Eskiden de çok iyiymişsiniz.(iyi imişsiniz)
Bu cümlede “iyi” kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin duyulan geçmiş zaman eki olan “imiş”i alarak yüklem olmuştur.
Örnek: En çok istediği hediye, cep telefonuymuş. (cep telefonu imiş)
Bu cümlede “cep telefonuymuş” söz öbeği bir isim tamlamasıdır ve ek fiil alarak yüklem olmuştur.
Örnek: Bir haftadır yurt dışındaymışsın. (yurt dışında imişsin)
Örnek: Bebekken çok yaramazmışım. (yaramaz imişim)
Örnek: Bir varmış, bir yokmuş (var imiş , yok imiş)
3. Ek Fiilin Geniş Zamanı
Bahsedilen durumun her zaman gerçekleştiği anlamı vardır.. İsimlere “idir” getirilerek yapılır, fakat ek fiilin geniş zamanında “idir” eki genellikle düşer ve kişi ekleri ek fiil eki olarak kullanılır. Bu yüzden ek fiili geniş zaman eklerini “-im, -sin, idir, -iz, -siniz, -lerdir /-dirler” olarak sayabiliriz.
İsim / Ek fiil / Kişi
iyi / - / (y) im (dir)
iyi / - / sin (dir)
İyi / dir
İyi / - / (y)iz (dir)
İyi / - / siniz (dir)
İyi / dir / ler
Örnek: Buraya çöp dökmek yasaktır.(yasak idir)
Bu cümlede “yasak” kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin geniş zaman eki olan “idir”i alarak yüklem olmuştur.
Örnek: Demek siz de İstanbullusunuz.
Bu cümlede “İstanbullu” sözcüğü ek fiilin geniş zaman eklerinden “-siniz” ekini alarak yüklem olmuştur.
NOT: Ek fiilin geniş zaman eki olan “idir” bazen cümlede kullanılmaz, cümleden düşer. Bu durumda yüklem, ek fiille çekimlenmiş kabul edilir.
Örnek: O da en az senin kadar çalışkan. (çalışkandır / çalışkan idir)
Örnek: Yeni evimiz iki katlı. (iki katlıdır / iki katlı idir)
UYARI Ek fiilin geniş zaman eki olan “-im” eki, iyelik eki olan “-im” veya 1. tekil şahıs eki olan “-im” ile karıştırılmamalıdır.
Örnek: Dünkü maçta yere düşünce dizim kanadı.
Bu cümlede “diz” kelimesine eklenen “-im” eki, eklendiği ismin bir varlığa ait olduğunu bildirir. Bu yüzden iyelik (aitlik) ekidir.
Örnek: Vakit epey geç oldu, artık ben de gideyim.
Bu cümlede “-im” eki “gitmek” fiiline eklenmiştir ve fiilin kim tarafından yapıldığını bildirir. Bu yüzden kişi (şahıs) ekidir.
Örnek: Yaklaşık on senedir öğretmenim.
Bu cümlede “-im” eki “öğretmen” sözcüğüne eklenmiştir ve bir sime eklenerek onu yüklem yapmıştır. Bu yüzden ek fiildir.
4. Ek Fiilin Şartı
Ek fiilin şart kipi, ek fiilin diğer kiplerinden farklı olarak eklendiği isim ve isim soylu sözcükleri yüklem yapmaz, cümleye şart (koşul) anlamı katar. İsimlere “ise” getirilerek yapılır, getirildiği sözcüğe göre “-sa / -se” şeklinde kullanılabilir.
İsim / Ek fiil / Kişi
iyi / ise / m
iyi / ise / n
İyi / ise
İyi / ise / k
İyi / ise / niz
İyi /ise / ler
Örnek: Hastaysanız doktora gidiniz.(hasta iseniz)
Bu cümlede “hasta” kelimesi isimdir. Bu sözcük ek fiilin şart eki olan “ise”yi almıştır.
*Hava güzelse yürüyüşe çıkalım. (güzel ise)
*Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur. (bakar isen / bakmaz isen)
NOT: Ek fiilin şart eki, ayrı bir sözcük gibi de yazılabilir.
Örnek: Hava soğuk ise dışarıda çok durma.
UYARI: Ek fiilin şart eki olan “ise”, bağlaç olan “ise” ile karıştırılmamalıdır. Ek fiil olan “ise” cümleye koşul (şart) anlamı katar ve olumsuzu yapılabilir; bağlaç olan “ise” cümleye şart anlamı değil karşılaştırma anlamı katar ve olumsuzu yapılamaz.
Örnek:
*Kitabımı getirmişim, defterim ise evde kalmış.
(Kitabımı getirmişim, defterim değil ise evde kalmış.)
Bu cümlede “ise”, cümleye karşılaştırma anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılamaz. Bu yüzden bağlaçtır.
*Elindekiler ağır ise yardım edebilirim.
(Elindekiler ağır değil ise yardım edebilirim.)
Bu cümlede “ise”, cümleye şart anlamı katmıştır ve olumsuzu yapılabilir. Bu yüzden ek fiildir.
Ek Fiilin Olumsuzu
İsim cümlelerinde ek eylemin olumsuzu “değil” edatıyla yapılır. “değil” olumsuzluk edatı isimle ek fiil arasına eklenir.
Örnek:
* Bayramda yollar kapalıymış. (kapalı imiş) → olumlu
Bayramda yollar kapalı değilmiş. (kapalı değil imiş) → olumsuz
* Evimiz çok uzakta değil(dir). (uzakta değil idir)
Ek Fiilin Soru Şekli
Ek fiilin soru biçimi de diğer fiillerde olduğu gibi “mi” soru edatıyla yapılır. “mi” soru edatı isimle ek fiil arasına eklenir.
Örnek:
* Bayramda yollar kapalı mıymış?
* En sevdiğin mevsim yaz mıdır?
2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapmak (Fiil Cümlelerinde Ek Fiil)
Basit zamanlı (sadece bir kip eki almış) fiiller, ek fiil alarak birleşik zamanlı (birden fazla kip eki almış) fiil olurlar.
Fiilin birleşik zamanlı olması demek iki kip ekinin yan yana gelmesi demektir. Birleşik zamanlı fiillerde ikinci kip eki her zaman ek fiildir.
Fiil cümlelerinde ek fiil, üç kiple çekimlenir:
1. Ek Fiilin Hikaye Hikaye Birleşik Zamanı (idi)
2. Ek Fiilin Rivayet Birleşik Zamanı (imiş)
3. Ek Fiilin Şart Birleşik Zamanı (ise)
NOT: Fiillere gelen ek fiilin geniş zaman (idir) çekimi yoktur.
Örnek: Bu saatlerde evine varmıştır. (ek fiil değil)
KONU İÇİN ÖRNEKLER
* konuşuyorum
Bu fiil sadece bir kip eki (şimdiki zaman eki) aldığı için basit zamanlı fiildir.
* konuşuyormuşum (konuşuyor imişim)
Bu fiil ise iki kip eki (şimdiki zaman eki + öğrenilen geçmiş zaman eki) aldığı için birleşik zamanlı fiildir ve ikinci kip eki ek fiildir.
* baktım > bakmıştım
* sormuş > sormuşsa
* çözecek > çözecekti